Koszty postępowania sądowego to w niektórych przypadkach dość wysoka kwota. Bolesna jest na przykład w przypadku samotnych matek, wnioskujących o rozwód. W jakich sytuacjach sąd może podjąć decyzję o zwolnieniu z kosztów postępowania sądowego i jakiego rodzaju spraw najczęściej to dotyczy?
O to, w jakich przypadkach można wnioskować o zwolnienie z kosztów postępowania sądowego, zapytaliśmy w Sądzie Okręgowym w Płocku. Jak wyjaśnia rzecznik prasowa SSO Iwona Wiśniewska-Bartoszewska (której dziękujemy za pomoc w realizacji materiału), jest to uzależnione od rodzaju sprawy, której dotyczy.
Sprawy cywilne
Sąd Rejonowy w Płocku
W odniesieniu do spraw cywilnych, kwestię zwolnienia od kosztów sądowych reguluje Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Zgodnie z treścią art. 102 cytowanej ustawy, zwolnienia od kosztów sądowych może domagać się osoba fizyczna, jeśli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Przepis art. 103 z kolei przewiduje, że Sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nie będącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.
Przepis art. 95 ustawy przewiduje przypadki, w których nie jest pobierana opłata od wniosku, natomiast przepis art. 96 wskazuje podmioty, nie mające obowiązku uiszczania kosztów sądowych, np. strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych czy pracowniczych.
Nie pobiera się więc m.in. opłat od wniosku:
1) o udzielenie zabezpieczenia, zgłoszonego w piśmie rozpoczynającym postępowanie;
2) o przyjęcie oświadczenia o uznaniu dziecka, o nadanie dziecku nazwiska, o przysposobienie dziecka, o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką oraz o umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub rodzinnym domu dziecka;
3) o przesłuchanie świadka testamentu ustnego, o otwarcie i ogłoszenie testamentu oraz o zwolnienie z obowiązków wykonawcy testamentu;
4) będącego podstawą wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu, a także od pism składanych sądowi opiekuńczemu w wykonaniu obowiązku wynikającego z ustawy albo nałożonego przez ten sąd;
5) o odtworzenie zaginionych lub zniszczonych akt;
6) o wpis w księdze wieczystej prawa własności uzyskanego na podstawie przekształcenia, o którym mowa w art. 1 uprawnienie do żądania przekształcenia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości w prawo własności ust. 1a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości (Dz. U. z 2019 r. poz. 1314);
9) o zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem w wyniku prowadzenia mediacji na podstawie umowy o mediację;
10) komornika o wykreślenie w księdze wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji.
Nie pobiera się także opłat od wniosku, zażalenia i apelacji nieletniego w postępowaniu w sprawach nieletnich.
Ile taki zwolnień zasądzono w Sądzie Rejonowym w Płocku? To trudno ustalić, ponieważ, jak tłumaczy Przewodnicząca I Wydziału Cywilnego, system currenda czy system Sędzia II nie daje możliwości przedstawienia informacji odnośnie udzielonych zwolnień od kosztów sądowych w ciągu danego okresu oraz rodzaju spraw, w których doszło do zwolnienia. Aby to stwierdzić, trzeba przejrzeć akta poszczególnych spraw, co, oczywiście, jest praktycznie niemożliwe.
Sąd Okręgowy w Płocku
– Należy podkreślić, że koszty sądowe (należne Skarbowi Państwa) nie są tożsame z pojęciem kosztów procesu – zaznacza SSO Iwona Wiśniewska-Bartoszewska. – Oznacza to, że nawet strona zwolniona od kosztów sądowych może być zobowiązana do zwrotu kosztów procesu na rzecz przeciwnika procesowego, na zasadach określonych w art. 98 i nast. Kodeksu postępowania cywilnego – tłumaczy rzecznik.
W ostatnich 5 latach w płockim sądzie okręgowym wydano 4.283 postanowień o zwolnieniu od kosztów sądowych. W I Wydziale Cywilnym Sądu Okręgowego w Płocku postanowienia takie najczęściej zapadają w sprawach o rozwód oraz w sprawach o zadośćuczynienie i odszkodowanie z tytułu wypadku komunikacyjnego.
Wzór formularza wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych [POBIERZ]
Sprawy karne
Sąd Rejonowy w Płocku
Zgodnie z informacją Przewodniczących II i VII Wydziału Karnego, co do zasady (zgodnie z treścią art. 626 § 1 k.p.k.) w postępowaniu karnym sąd określa kto, w jakiej części i zakresie ponosi koszty procesu, w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
Przy rozpoznawaniu sprawy przez sąd pierwszej instancji, w sprawach z oskarżenia publicznego nie są pobierane żadne opłaty od stron postępowania. Jedynie w przypadku złożenia prywatnego aktu oskarżenia bądź subsydiarnego aktu oskarżenia, oskarżyciel prywatny (bądź subsydiarny) jest zobowiązany już przy akcie oskarżenia lub wraz z oświadczeniem o przyłączeniu się do toczącego się postępowania lub podtrzymaniu oskarżenia, od którego prokurator odstąpił, załączyć dowód wpłacenia do kasy sądowej zryczałtowanej równowartości wydatków, 300 złotych. (art. 621. § 1 k.p.k. i art. 640 k.p.k.).
I w tym przypadku, oskarżyciel prywatny może złożyć wniosek o zwolnienie z tych kosztów. Wówczas, zgodnie z treścią art. 623 k.p.k., Sąd lub referendarz sądowy zwalnia osobę w całości lub w części od wyłożenia kosztów podlegających uiszczeniu przy wnoszeniu pisma procesowego, jeżeli wykazała ona, że ze względu na jej sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów wyłożenie ich byłoby zbyt uciążliwe.
W toku postępowania karnego, kwestię zwolnienia od kosztów sądowych oskarżonego reguluje art. 624 k.p.k. Zgodnie z jego § 1, Sąd może zwolnić oskarżonego w całości lub w części od zapłaty na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych, jeżeli istnieją podstawy do uznania, że uiszczenie ich byłoby dla nich zbyt uciążliwe ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów, jak również wtedy, gdy przemawiają za tym względy słuszności. Podobne przepisy stosuje się w postępowaniach wykroczeniowych art. 624 § 1 k.p.k. (zgodnie z art. 121 k.p.w.).
W wydziałach karnych płockiego sądu rejonowego również nie są prowadzone statystyki, związane z wydanymi orzeczeniami zwalniającymi od ponoszenia kosztów procesu czy to oskarżonych, czy oskarżycieli prywatnych i subsydiarnych.
W Sekcji ds. Wykonywania Orzeczeń, na etapie postępowania wykonawczego uiszcza się opłaty od następujących wniosków (zgodnie z ustawą z dnia 23 czerwca 1973 roku o opłatach w sprawach karnych):
- od wniosku o odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności albo kary ograniczenia wolności – 80 zł,
- od wniosku o udzielenie przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności albo kary aresztu – 60 zł,
- od wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie – 45 zł,
- od wniosku o zwolnienie z odbywania reszty kary ograniczenia wolności albo środka karnego – 45 zł,
- od ponownego wniosku o rozłożenie grzywny na raty – 2% od kwoty grzywny objętej wnioskiem, nie mniej jednak niż 25 zł,
- od wniosku o warunkowe zawieszenie wykonania odroczonej kary pozbawienia wolności – 100 zł,
- od wniosku o zatarcie skazania – 45 zł,
- od ponownej prośby o ułaskawienie – 45 zł,
- od wniosku o wznowienie postępowania – 150 zł.
I w tym przypadku Sąd może zwolnić skazanego/ukaranego w całości lub w części od zapłaty na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych, jeżeli istnieją podstawy do uznania, że uiszczenie ich byłoby dla nich zbyt uciążliwe ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów, jak również wtedy, gdy przemawiają za tym względy słuszności.
Na etapie postępowania wykonawczego, niekiedy zachodzi potrzeba ustalenia dodatkowych kosztów postępowania wykonawczego, w związku z np. doprowadzenia do zakładu karnego, dokonania publikacji wyroku, likwidacji dowodów rzeczowych, sporządzenia przez biegłego sądowego opinii. Wówczas, w przypadku spełnienia ww. przesłanek, osoba zobowiązana od ich poniesienia, może zostać zwolniona od ich zapłaty.
– Każda sprawa o zwolnienie od obowiązku wyłożenia kosztów oraz o zwolnienie od obowiązku pokrycia kosztów, jest rozpatrywana w odniesieniu do konkretnych okoliczności wykazanych przez osobę ubiegającą się o zwolnienie. Powyższe zwolnienia następują co do zasady na wniosek osoby zainteresowanej, niekiedy jednak Sąd podejmuje taką decyzję z urzędu, np. w przypadku ustalenia dodatkowych kosztów postępowania wykonawczego tytułem doprowadzenia do zakładu karnego – informuje Sąd Rejonowy w Płocku.
Sprawy rodzinne i nieletnich
Najczęściej wnioski o zwolnienie od kosztów sądowych wpływają do tego wydziału w sprawach o obniżenie alimentów lub uchylenie alimentów. Znacznie rzadziej składane są w sprawach o ustanowienie rozdzielności majątkowej, zaprzeczenie ojcostwa czy szeroko pojętej władzy rodzicielskiej lub ustalenia kontaktów.
Nie możemy stwierdzić jednak, ile takich zwolnień jest udzielanych, ponieważ wnioski o zwolnienie od kosztów sądowych nie podlegają odrębnej rejestracji w celach statystycznych.
Sprawy pracy i ubezpieczeń społecznych
Sąd Rejonowy w Płocku
Zgodnie z treścią art. 96 ust. 1 pkt 4 ustawy o kosztach sądowych, w sprawach cywilnych nie ma obowiązku uiszczenia kosztów sądowych pracownik wnoszący powództwo albo składający wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego (z zastrzeżeniem art. 35 ust. 1 zdanie drugie) lub strona wnosząca odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.
Natomiast zgodnie z treścią art. 35 ust. 1, w sprawach z zakresu prawa pracy od pracodawcy pobiera się opłatę podstawową wyłącznie od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Jednak w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę 50 tys. złotych, od pracownika i pracodawcy pobiera się opłatę stosunkową od wszystkich podlegających opłacie pism.
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i w sprawach odwołań rozpoznawanych przez sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, nie pobiera się opłaty podstawowej od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia od strony wnoszącej odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych (art. 36 ww. ustawy).
W związku z ograniczonym katalogiem spraw, w których strona ma obowiązek uiszczenia kosztów sądowych, wnioski o zwolnienie od tych kosztów składane są bardzo rzadko. Rozpoznając treść tych wniosków Sąd bierze pod uwagę przede wszystkim sytuację materialną strony i stopień skomplikowania sprawy.
Sąd Okręgowy w Płocku
W większości przypadków, o zwolnienie od kosztów sądowych ubiegają się osoby fizyczne na podstawie art. 102 Kodeksu postępowania cywilnego. Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie, obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli oświadczenie nie zostało złożone albo nie zawiera wszystkich wymaganych danych, stosuje się art. 130 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego. Z przepisów tych wynika, że wymogiem formalnym wystąpienia z tym wnioskiem jest złożenie oświadczenia o stanie majątkowym, zawierającym niezbędne elementy dla oceny sytuacji finansowej wnioskodawcy. W razie wątpliwości co do rzetelności złożonego oświadczenia, Sąd może zarządzić dodatkowe dochodzenie sprawdzające dane wskazane we wniosku.
Na podstawie art. 102 ust. 3k.p.c. Sąd może odebrać od osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych przyrzeczenie o treści: „Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem zapewniam, że złożone przeze mnie oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania jest prawdziwe i rzetelne”.
Przed odebraniem przyrzeczenia należy pouczyć osobę ubiegającą się o zwolnienie od kosztów sądowych o treści art. 111, czyli o przepisach sankcjonujących podanie nieprawdziwych danych w oświadczeniu, które miały wpływ na wydanie pozytywnego orzeczenia o zwolnienie od kosztów sądowych w całości lub w części. Sankcją za podanie nierzetelnych danych jest kara grzywny i obowiązek opłacenia wszystkich kosztów.
Do oceny sądu pozostaje decyzja, czy daną osobę zwolnić od kosztów w całości lub w części. Decydujące znaczenie mają dane wskazane w oświadczeniu o stanie majątkowym i dochodach, a więc dochód uzyskiwany przez wnioskodawcę, ilość osób pozostających na jego utrzymaniu, rodzaj i wysokość stałych kosztów niezbędnych do utrzymania. Wpływ na ocenę, czy zwolnić daną osobę od kosztów, będzie mieć też posiadany majątek, w tym oszczędności na rachunkach bankowych, nieruchomości. Im większy majątek osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów, tym niższa jest szansa na uzyskanie takiego zwolnienia.
Z reguły w sprawach pracowniczych sąd wydaje postanowienie o zwolnieniu do kosztów sądowych dla osób, które:
- nie posiadają środków utrzymania, tj. straciły pracę lub utrzymują się z pomocy społecznej,
- otrzymują najniższe wynagrodzenie,
- są osobami niepełnosprawnymi, a posiadane dochody pochłaniają konieczne koszty leczenia,
- posiadają dochody stałe, ale opłaty sądowe przekraczają ich możliwości finansowe.
Najczęściej takich zwolnień w VI Wydziale Pracy i Ubezpieczeń Społecznych udzielano w sprawach, gdy pozew wnosił pracownik o roszczenia, dotyczące wypadków przy pracy.
Sprawy gospodarcze
W sprawach gospodarczych obowiązują te same zasady, jak w przypadku Wydziału Cywilnego. Także w tym przypadku brak jest możliwości ustalenia informacji odnośnie udzielonych zwolnień od kosztów sądowych w ciągu danego okresu oraz rodzaju spraw, w których doszło do zwolnienia.
Sprawy związane z księgami wieczystymi
Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu wieczystoksięgowym może nastąpić wyłącznie przed złożeniem wniosku o wpis do księgi wieczystej. Jeżeli wniosek o dokonanie wpisu do księgi wieczystej ma być zamieszczony w akcie notarialnym, zwolnienie od kosztów sądowych może nastąpić wyłącznie przed zawarciem tego aktu notarialnego.
Do wniosku o wpis w księdze wieczystej należy wówczas załączyć postanowienie sądu wydane w Wydziale Cywilnym o zwolnieniu od kosztów sądowych. Wniosek o dokonanie wpisu do księgi wieczystej powinien być złożony w terminie 3 miesięcy od doręczenia postanowienia o zwolnieniu od kosztów sądowych, pod rygorem upadku zwolnienia.
Przepisów art. 106 ust. 1 i ust. 2 , dotyczących zwolnienia od kosztów sądowych nie stosuje się, jeżeli obowiązek poniesienia kosztów sądowych powstał po wydaniu orzeczenia, w postępowaniu wieczystoksięgowym. W związku z tym, strona postępowania wieczystoksięgowego ma możliwość złożenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych w postaci opłaty od skargi na orzeczenie referendarza sądowego, apelacji, wniosku o sporządzenie uzasadnienia – te wnioski są rozpoznawane w Wydziale Ksiąg Wieczystych.
Wówczas ma zastosowanie art. 102 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, zgodnie z którym zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie narazi ją na taki uszczerbek.
Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie, obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli oświadczenie nie zostało złożone albo nie zawiera wszystkich wymaganych danych, stosuje się art. 130 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego.
Wnioski o zwolnienie od kosztów sądowych są przekazywane według właściwości do Wydziału Cywilnego, a wniosek wieczystoksięgowy podlega zwrotowi, jako nieopłacony w chwili jego złożenia. Strona, która uzyska zwolnienie od kosztów w Wydziale Cywilnym, może ponownie złożyć wniosek do sądu wieczystoksięgowego, korzystając z tego zwolnienia.
Wnioski o zwolnienie od kosztów sadowych od wniosków wieczystoksięgowych nie są ewidencjonowane, nadmienić jednak należy, że wnioski tego rodzaju trafiają do Wydziału sporadycznie.
W kwestii zwolnienia od kosztów sądowych zabrakło zwolnienia z ponoszenia kosztów na zasadzie słuszności. co wynika z art. 2 Konstytucji RP, bowiem za zwolnieniem przemawiają zasady sprawiedliwości społecznej.
Jednak dla Sądu Apelacyjnego w Warszawie fakt, że Minister Finansów od przeszło 5 lat jest w posiadaniu i dysponuje należnymi bankowi pieniędzy nie jest wystarczającą przesłanką do zwolnienia z opłaty od apelacji. Referendarz Sądowy uznał, że nie ma powodu do obciążania kosztami procesu Skarbu Państwa, skoro środki materialne pozwalają na pokrycie tych kosztów, lekceważąc orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 17 maja 2016 r. w sprawie 37/14, którym stwierdził, że sąd powinien wziąć pod uwagę stan faktyczny rozpoznawanej sprawy, a nie tylko i wyłącznie sytuacją majątkową strony.