Współczesne czasy są tak zróżnicowane, że człowiek minionej epoki gubi się w ich wielowymiarowości. Zbyt duża ilość bodźców jest aspektem, który szczególnie przeszkadza w egzystencji już od wczesnych lat dzieciństwa. Mózg ma problemy z ich właściwą segregacją. Ten chaos wpływa na generowanie się deficytów w obszarze poznawczym, emocjonalnym i społecznym. Co w takim przypadku może i powinien zrobić świadomy pedagog?
Być może jednym ze sposobów, aby zaistniała właściwa korelacja w tych trzech obszarach jest zastosowanie treningu uważności (mindfulness).
Trening „mindfulness” oznacza dosłownie „pełnia umysłu”, „pełna świadomość” jest w Polsce używany w brzmieniu angielskim lub tłumaczony na język polski jako „uważność”, „uważna obecność”. Profesor Jon Kabat Zinn (twórca najbardziej znanego programu opartego na uważności, Mindfulness Based Sress Reduktion, MBSR) definiuje uważność jako bycie skoncentrowanym w określony sposób: świadomie tu i teraz, bez wartościowania i oceniania. Uważność opisywana jest również jako „czuła uwaga”, co podkreśla znaczenie łagodności i empatii. Liczne badania pokazują, że systematyczna praktyka uważności pozytywnie wpływa na nasz dobrostan psychiczny oraz zdrowie (E. Snel „Uważność i spokój żabki” Warszawa CoJaNaTo, 2015 s.8.).
Eline Snel jest holenderską terapeutką, która opracowała metodę medytacji dla dzieci. Uważność definiuje jako otwarte i przyjazne nastawienie do tego co się w danej chwili dzieje. Zachęca do tego, aby próbować zrozumieć zdarzenie bez osądzania. Autorka książki „Uważność i spokój żabki” przekonuje, iż praktyka uważności zaspokaja w tych czasach ogromną potrzebę fizycznego i duchowego spokoju nie tylko dzieci, ale i osób dorosłych.
W obecnych czasach dzieci od najmłodszych lat mają wiele wyzwań społecznych, emocjonalnych oraz szkolnych. Naturalną potrzebą dzieci jest uczenie się, są też naturalnie uważne. Bywają jednak również zestresowane i rozkojarzone. Trening uważności ćwiczy jak zatrzymać się i złapać oddech. Jeśli człowiek nabierze w dzieciństwie takich umiejętności, jak: koncentracja, cierpliwość, zaufanie i akceptacja, będą one w przyszłości przekazywać te cechy kolejnym pokoleniom.
Terapeutka Eline Snel ćwiczenia mindfulness dedykuje wszystkim dzieciom między 5. a 12. rokiem życia, które chcą nauczyć się uspokajać gonitwę myśli, rozumieć i odczuwać w ciele swoje emocje, a także poprawić koncentrację. Nadają się również dla dzieci, które potrzebują więcej wiary w siebie i zrozumienia, że mogą być takie jakie są. (E. Snel „Uważność i spokój żabki” Warszawa CoJaNaTo, 2015 s.17.).
„Nie masz żadnego wpływu na morze. Nie powstrzymasz fal, ale możesz nauczyć się po nich surfować. Surfować bez żagla” to główna zasada uważności.
E. Snel przekonuje, że kiedy nauczymy się być w pełni obecni, doświadczając wszystkiego, nie zaprzeczając temu, co czujemy, ale i nie pozwalając, by nas to przytłoczyło, wtedy zaczniemy prawdziwie postrzegać rzeczywistość. Autorka, porównując rzeczywistość do fali tłumaczy, iż kiedy zobaczymy falę taką, jaką ona jest, możemy podejmować decyzje i reagować bardzo świadomie. Takie podejście zmniejsza ryzyko intensywnych emocji i impulsywnych reakcji. Trening mindfulness uczy jak nie dać się ponieść emocjom.
Tę umiejętność pozwala wytrenować między innymi ćwiczenie „Przycisk pauzy”. Ćwiczenia uważności szerzej opisane są w książkach Eline Snel. Ponadto, trening uważności przywiązuje duże znaczenie do oddechu i koncentracji na nim. Zachęca nas do słuchania sygnałów ze swojego ciała oraz do trenowania cierpliwości, zaufania i sztuki odpuszczania. Odpuszczania sobie chęci pełnej kontroli nad rzeczami, na które nie mamy wpływu.
Ciekawe propozycje ćwiczeń oraz pozytywne dla człowieka znaczenie mindfulness opisane jest również w książce pt. „Mindfulness dla dzieci” autorstwa Uz Afzal, nauczycielki z wieloletnim stażem, przeszkolonej w programie Paws B Mindfulness in Schools. W literaturze o wymienionym tytule znajdziemy między innymi wyjaśnienie, dotyczące treningu uważności w aspekcie neurobiologicznym.
Jak na razie nie przeprowadzono wielu badań na temat opartych o mindfulness interwencji w szkołach, w porównaniu do ilości materiału dotyczącego kursów uważności dla dorosłych, ale to co odkryto, brzmi zachęcająco. Pozytywne wyniki widać w poprawie zachowania i złagodzeniu stanów lękowych. Badania przeprowadzone przez Willema Kuykena wskazują również, że dzieci stosujące mindfulness częściej deklarują dobre samopoczucie i obniżony poziom stresu. Obserwacje przeprowadzone przez dr Hilary Marusak zaowocowały obiecującymi wynikami, jeśli chodzi o koncentrację. (U. Afzal, Mindfulness dla dzieci, Łódź, Studio Koloru, 2020, 26s.).
Trening uważności skierowany jest na ćwiczenie umiejętności niezwykle cennych w dzisiejszym świecie. Wymaga systematycznej pracy nad sobą i współpracy zarówno z dzieckiem, jak i jego rodziną. Pozwala on przyjmować doświadczenia takimi jakimi są, a następnie poddawać je uważnej obserwacji. W tym kontekście istotne są zarówno emocje, jak i relacje naszego ciała.
Nauczyciel, pedagog, terapeuta zaczynając od zmiany własnego sposobu patrzenia na rzeczywistość, inaczej interpretuje przeżycia drugiego człowieka. Należy dostrzec pewien schematyzm działania dzieci. Kluczowym elementem dnia jest czas spędzony z elektronicznymi gadżetami, a w innym, gdzie w pewnym sensie przybierają pozę skupienia, a w innym zatapiają się w wirtualnym świecie. Zadaniem pedagogów jest kontrola tych czynności oraz zainspirowanie do powrotu w świat realny. Być może pomocnym w tym wyzwaniu okaże się mindfulness?
Jaka powinna być osoba prowadząca trening i co jest jej zadaniem? Przede wszystkim terapeuta musi być rozmówcą obecnym i uczestniczącym w rozmowie, do tego potrzeby jest oczyszczony umysł i wolna przestrzeń. Cokolwiek zaczyna robić musi czynić to z rozwagą. Nie wolno brać na siebie zbyt wiele. Trzeba skupić się nad tym co w danej chwili najważniejsze. Trening uważności dużą rolę przywiązuje do umiejętności doceniania.
Wdzięczność zwiększa poczucie radości, szczęścia, optymizmu i może przyczyniać się do wzmocnienia relacji. Poza tym badania wykazały, że praktykowanie wdzięczności pomaga nam też się mniej martwić (U. Afzal, Mindfulness dla dzieci, Łódź, Studio Koloru, 2020, 147s.).
Na gruncie polskim zagadnieniem treningu uważności zajmuje się między innymi Agnieszka Pawłowska – psycholog i doświadczona trenerka uważności. Prowadzi liczne warsztaty dla ludzi, wykonujących stresujące zawody, a dzieciom pomaga zapanować nad emocjami za pomocą specjalnie opracowanych do tego celu książeczek z serii „Kraina Uważności”. Z kolei Violetta Halliday, certyfikowana terapeutka uważności, prowadzi warsztaty dla dzieci. Mimo, że od pewnego czasu są osoby, które zajmują się w Polsce treningiem uważności, to uważam, że temat jest nadal mało znany. Może warto zgłębić wiedzę z tego obszaru i wdrożyć elementy treningu już na etapie wychowania przedszkolnego?
Bibliografia:
E. Snel „Uważność i spokój żabki” Warszawa CoJaNaTo, 2015
U. Afzal, Mindfulness dla dzieci, Łódź, Studio Koloru, 2020
Opracowały: Dorota Chrapkowska-Lewandowska oraz Maria Natkowska, nauczyciele wspomagający w Miejskim Przedszkolu z Oddziałami Integracyjnymi Nr 33 im. J. Vanier w Płocku.